Jerzy Jarniewicz

---

Życiorys

Jerzy Jarniewicz to uznany twórca, który zakończył swoją edukację w XXI Liceum Ogólnokształcącym im. Bolesława Prusa w Łodzi. Następnie rozpoczął studia z zakresu anglistyki oraz filozofii na Uniwersytecie Łódzkim, a w latach 1984–1985 miał zaszczyt kształcić się na Uniwersytecie Oksfordzkim. Jarniewicz pełnił rolę członka kolegium redakcyjnego „Literatury na Świecie” od 1995 do 2022 roku, a także był zaangażowany w „Tygiel Kultury”. Autor krytycznych analiz literackich regularnie publikował swoje teksty w takich periodykach jak „Tygodnik Powszechny” i „Gazeta Wyborcza”. Ponadto współpracował z brytyjskimi publikacjami literackimi, w tym „Poetry Review” oraz „Areté”.

Wykładał literaturę angielską na Uniwersytecie Łódzkim, a aż do 2013 roku również na Warszawskim. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się na współczesnej poezji brytyjskiej i irlandzkiej, a także kwestiach dotyczących przekładu literackiego, ekfrazy i historii kontrkultury lat 60. Jerzy Jarniewicz prowadził wykłady gościnne na wielu prestiżowych uniwersytetach, w tym w Oksfordzie, Cambridge, Londynie, Yorku, Sheffield, Preston, Belfaście, Coleraine, Dublinie, Sztokholmie, Pradze, Magdeburgu oraz Giessen, a także na Uniwersytecie Harvarda.

Od 2011 roku Jarniewicz jest członkiem Rady Programowej Narodowego Centrum Kultury. W przeszłości miał również zaszczyt być częścią Komitetu Nauk o Literaturze Polskiej Akademii Nauk. W latach 2006–2023 zasiadał w kapitule Nagrody Literackiej Gdynia, a w ostatnich trzech latach pełnił funkcję przewodniczącego. Jako członek honorowy Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury oraz aktywny członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich i Collegium Invisibile, Jarniewicz nadal wpływa na rozwój polskiej literatury. Obecnie mieszka w Łodzi.

Wyróżnienia

Jerzy Jarniewicz jest osobą o wielu osiągnięciach w dziedzinie literatury, których liczba świadczy o jego znaczącym wkładzie w polską kulturę.

W 1999 roku zyskał miano stypendysty rządu Stanów Zjednoczonych, uczestnicząc w prestiżowym programie literackim w Iowa. W 2003 roku został laureatem Nagrody Złotego Pióra im. Jerzego Katarasińskiego, co potwierdziło jego talent oraz uznanie w środowisku literackim.

W 2008 roku jego dzieło Znaki firmowe zostało nominowane do Nagrody Literackiej Nike, a kilka lat później, w 2013 roku, jego tom Na dzień dzisiejszy i chwilę obecną uzyskał nominacje do Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej „Silesius” w kategorii „książka roku” oraz Nagrody Poetyckiej Orfeusz.

Jarniewicz ponownie zdobył nominację do Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej „Silesius” w 2016 roku za tom Woda na Marsie, a w tym samym roku ubiegał się o Międzynarodową Nagrodę im. Vaclava Buriana.

W 2018 roku nagrodzono go Wrocławską Nagrodą Poetycką „Silesius” w kategorii „książka roku” za tom Puste noce. Rok później jego książka Tłumacz między innymi zdobyła nominację do Nagrody Literackiej Nike.

Jarniewicz znalazł się także w gronie laureatów nagrody Plastra Kultury w 2019 roku w kategorii „książka” za esej Bunt wizjonerów.

W 2022 roku odebrał Nagrodę Literacką Nike za dzieło Mondo cane, które również dostąpiło nominacji do Nagrody Poetyckiej im. Wisławy Szymborskiej. W tym samym roku otrzymał także Nagrodę Literacką im. Juliana Tuwima za całokształt twórczości oraz Łódzką Nagrodę Energia Kultury za działania na rzecz promowania literatury oraz roli tłumacza w kulturze.

W uznaniu dla jego zasług w dziedzinie kultury, Jerzy Jarniewicz został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi oraz Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. W 2009 roku zdobył również Nagrodę Miasta Łodzi.

W czerwcu 2023 roku otrzymał zaszczytne tytuł Honorowego Obywatela Miasta Łodzi. A w 2024 roku został wyróżniony irlandzką Nagrodą im. Bernarda O’Connora za znaczący wkład w rozwój przyjaźni oraz współpracy między Irlandią a Polską.

Poglądy na temat tłumaczenia

Gościnność słowa

W książce, która złożona jest z esejów dotyczących literackiego przekładu, autor zaczyna od wezwania do ujawnienia się tłumaczy. Jarniewicz twierdzi, że tego rodzaju „coming out” pomoże wydobyć na światło dzienne przekładowy charakter literatury. Dzięki temu, przypisując przekłady do konkretnych nazwisk, na przykład „Hamlet” przetłumaczony przez Leona Ulricha, podkreślona zostaje zarówno ich arbitralność, jak i odrębność.

Arbitralność odnosi się do braku ograniczeń w tworzeniu kolejnych przekładów. Przykładowo, „Hamlet” Ulricha stanowi jedynie jeden z wielu istniejących przekładów, a każdy tłumacz, który identyfikuje się ze swoim dziełem, wnosi unikalną interpretację utworu Williama Szekspira. Odnośnie odrębności, można zauważyć, że przekład z podpisem tłumacza staje się autonomicznym dziełem, a każdy nowy polski „Hamlet” staje się odrębnym uczestnikiem dyskursu przekładowego, prowadzonego nie tylko z innymi wersjami dzieła Szekspira, ale również z rodzimą literaturą, sztuką i językiem.

Jarniewicz kontynuuje współczesne dyskursy w dziedzinie przekładoznawstwa, postulując, by przekład wnosił do literatury krajowej „doświadczenie obcego”. Tłumacz staje się w tej sytuacji „rzecznikiem obcości”, a jego wyjawienie jednej z ról tłumacza sprzyja uświadomieniu czytelników, że czytając przekład, zetkną się z tekstem opartego na innej kulturze, operującym odmiennymi systemami wartości. Co więcej, pojawienie się nazwiska tłumacza na okładce jest równoznaczne z autoryzacją lektury.

Zgodnie z poglądami Jarniewicza, tłumacz odgrywa również kluczową rolę w tworzeniu kanonu literackiego. Dla lepszego ilustrowania swoich myśli, autor wprowadza podziały na tłumacza ambasadora i tłumacza legislatora. Przykładem tłumacza ambasadora jest Maciej Słomczyński, autor przekładów dzieł literatury angielskiej, które włączono do kanonu, takich jak poezja Blake’a, „Ulysses” Joyce’a, „Alicja w krainie czarów” Carrolla czy dramaty Szekspira. Koncentracja na tłumaczeniu jedynie twórców głównego nurtu prowadzi do zniekształcone i nieuczciwego postrzegania literatury oraz jej historii.

Z kolei tłumacz legislator to osoba, która rezygnuje z pracy nad kanonem, by wprowadzić do polskiego języka i kultury nowe zjawiska i wzorce, a tym samym stać się twórcą reform w literackim prawotwórstwie. Takimi osobowościami są dla Jarniewicza Bohdan Zadura, który tłumaczył wybór wierszy Tony’ego Harrisona z zamiarem unowocześnienia polszczyzny, oraz Piotr Sommer, którego przekład wierszy Franka O’Hary wywarł istotny wpływ na współczesną polską poezję.

Podobnie jak w poprzednim tomie eseji, również i te prace zachowują podobną strukturę. W początkowej części autor prezentuje swoje poglądy na temat tłumaczenia, a w następnych częściach książki analizuje konkretne zagadnienia i twórców, posługując się eseistycznymi studium przypadku.

Wyjątkowe dla przemyśleń Jarniewicza wydaje się zdefiniowanie literatury jako unikalnej sztuki, w której forma i treść współistnieją, wzajemnie się uzupełniając oraz wpływając na siebie. W obszarze literackiego przekładu Jarniewicz stwierdza, że nie ma jednego wzoru, który mógłby zdefiniować proces przekładu literackiego. „Przekład to sztuka ukrytej polifonii” – mówi, ukazując różnorodność warsztatów (czy to filologicznych, czy artystycznych, nie wykluczając hybryd). Zauważa, iż w samym terminie „przekład” ukryta jest niepełna komunikatywność międzyjęzykowa, co wprowadza do dyskusji pojęcia takie jak „spolszczenia”, „przełożenia”, „translacje”, z których każde ukazuje pewne niuanse w pracy tłumacza. Z tych rozważań wyłania się także teza Jarniewicza o nieprzekładalności, która wciąż pozostaje dyskusyjna jedynie wtedy, kiedy przekład pojmowany jest jako akt transferu.

Rozważania Jarniewicza na temat uwolnienia tłumaczy z ukrycia prowadzi do przedstawienia różnorodności ról, które przyjmują – w tym te najbardziej kontrowersyjne jak rola autora, co było tematem jego dyskusji z Edwardem Balcerzanem. Jarniewicz podkreśla, że powyższe zestawienie nie ma na celu uprzywilejowania zawodu tłumacza. Cel tego złożenia jest przede wszystkim oświetlenie złożoności decyzji, które podejmuje tłumacz, często porównywalnych do decyzji autorskich. Zatem, w ocenie Jarniewicza, tłumacz można postrzegać jako „współ-twórcę” czy „prze-twórcę”. Rola ta wymaga jednak widoczności tłumaczy i przyjęcia ich pracy jako niezależnej, nie podlegającej wpływowi „autorytetu oryginału”. Jeśli tłumacz pozostaje anonimowy, jego praca może być zinterpretowana jako wyzysk oryginału i narażona na plagiat w wyniku lekceważącego podejścia wydawnictw czy następujących po sobie tłumaczy.

Odrębności przekładu jako niezależnego dzieła sprzyja, według Jarniewicza, poliglotyzacja, czyli coraz lepsza znajomość języków obcych wśród czytelników. To zjawisko implikuje, że kolejne przekłady obcojęzycznych dzieł zyskują grono zainteresowanych interpretacjami, które wybrał tłumacz. Tak więc, podobnie jak w przypadku ponawiania pracy nad przekładem, tłumaczenia zachowują swoją indywidualność.

Jak przyznaje sam Jarniewicz w wywiadzie z Dorotą Konowrocką-Sawą, jego refleksje wynikały z głębokiego zainteresowania literaturą. Tłumacz powinien, jego zdaniem, poddawać się językowi jako zjawisku dominującemu, dzięki czemu obcość języka źródłowego może przeniknąć do języka docelowego, co z kolei przyczynia się do wzbogacenia kultury rodzimej i wymusza na czytelnikach nową interpretację materii językowej (por. Szkłowski i jego „dezautomatyzacja percepcji”).

Jarniewicz wskazuje również na ważką relację między przekładem a oryginałem. Choć różnią się one w wielu aspektach, nie powinny stać się jedynym przedmiotem krytyki. Referując do poglądów przekładoznawców korzystających ze zwrotu kulturowego, Jarniewicz zaznacza, że tłumaczenie jest ściśle związane z literaturą krajową, co pozwala lepiej uchwycić esencję przekładu. Jako przykład wskazuje zmiany w polskiej literaturze po roku 1956, podkreślając, że nie da się zrozumieć twórczości Marka Hłaski bez odniesienia do fal przekładów literatury amerykańskiej z tego okresu. Współczesne procesy literackie również wymagają znajomości osiągnięć Zofii Chądzyńskiej, Bronisława Zielińskiego, Piotra Sommera czy Małgorzaty Łukasiewicz.

Jednakowoż, Jarniewicz przyznaje, że różne przekłady tego samego dzieła mają analogiczną wartość dla rozwoju polskiej literatury. Podobnie jak literatura, działająca według zasad Roland Barthesa, której odbiorcy tworzą ją na nowo, również przekłady konkretnych dzieł literackich mają niewyczerpalny potencjał. Dlatego tak istotne jest, by Jarniewicz opowiadał się przeciwko praktykom mającym na celu stworzenie ostatecznego przekładu danego dzieła, co określa jako kolonizację przekładu.

Twórczość

Tomy poetyckie

Jerzy Jarniewicz, uznany poeta współczesny, jest autorem wielu tomów poetyckich, które ukazują jego literacką drogę. Do najważniejszych z nich należą:

• Korytarze (1984),
• Rzeczy oczywistość (1992),
• Rozmowa będzie możliwa (1993),
• Są rzeczy których nie ma (1995),
• Niepoznaki (2000) – Tom ten, wydany przez Biuro Literackie Port Legnica, składa się z 53 wierszy na 60 stronach. Jego tytuł implikuje fundamentalne pytania dotyczące komunikacji i epistemiologii, a także upływu czasu,
• Po śladach (2000),
• Dowód z tożsamości (2003) – Opisuje zawirowania tożsamości w bieg czasu. Książka ta wydana także przez Biuro Literackie Port Legnica, liczy 49 wierszy na 56 stronach,
• Oranżada (2005) – W tym tomie, Jarniewicz działa w obszarze pamięci, przywołując przeszłość poprzez różnorodne obrazy i metafory. Jak zauważa Leszek Engelking, przeszłość w tym dziele jest „w stanie permanentnej agonii”,
• Skądinąd. 1977–2007 (2007),
• Makijaż (2009),
• Wybór wiersza (2012; wybór i posłowie Piotr Śliwiński),
• Na dzień dzisiejszy i chwilę obecną (2012),
• Woda na Marsie (2015),
• Puste noce (2017),
• Sankcje. Wybór wierszy i wypowiedzi (2018; opracowanie i posłowie Marta Koronkiewicz i Paweł Kaczmarski),
• Confiscarea instrumentelor (2019, przekład na rumuński Constantin Geambasu, posłowie Marta Koronkiewicz),
• Mondo cane (2021),
• Bagaż. 65 wierszy w wyborze autora (2023, posłowia: Kacper Bartczak i Joanna Orska),
• Landless Boys (2023, przekład na angielski, wybór i posłowie Piotr Florczyk, MadHat Press, USA).

Krytyka literacka i eseistyka

Poza twórczością poetycką, Jarniewicz jest również cenionym krytykiem literackim i eseistą. Jego najważniejsze publikacje to:

• The Uses of the Commonplace in Contemporary British Poetry (1994),
• Lista obecności. Szkice o dwudziestowiecznej prozie brytyjskiej i irlandzkiej (2000),
• W brzuchu wieloryba. Szkice o dwudziestowiecznej poezji brytyjskiej i irlandzkiej (2001),
• The Bottomless Centre. The Uses of History in the Poetry of Seamus Heaney (2002),
• Larkin. Odsłuchiwanie wierszy (2006; zbiór szkiców o twórczości Philipa Larkina),
• Znaki firmowe. Szkice o współczesnej prozie amerykańskiej i kanadyjskiej (2007),
• Od pieśni do skowytu. Szkice o poetach amerykańskich (2008),
• Heaney. Wiersze pod dotyk (2011),
• Gościnność słowa. Szkice o przekładzie literackim (2012),
• Ekphrasis in the Poetry of Derek Mahon (2013),
• In the Shadow of Foreign Tongues. Essays on Irish Poets (2014),
• Podsłuchy i podglądy (2015),
• All You Need Is Love. Sceny z życia kontrkultury (2016),
• Tłumacz między innymi. Szkice o przekładach, językach i literaturze (2018),
• Bunt wizjonerów (2019),
• Sizif pobednik. Ogledi o knijzevnom prevodu (2021, wybór szkiców w przekładzie na serbski Milicy Markic),
• Frotaż. Szkice o literaturze anglojęzycznej (2024).

Redakcja prac zbiorowych

W swoim dorobku Jarniewicz ma także wiele prac redakcyjnych, w tym:

• Jewish Themes in English and Polish Culture (2000, współredaktor),
• Między obrazem a tekstem (2009, wraz z Aliną Kwiatkowską),
• Fifty Years with the Beatles. The Impact of the Beatles on Contemporary Culture (2010, wraz Aliną Kwiatkowską),
• Dimensions and Categories of Celticity (2010, z Maximem Fominem i Piotrem Stalmaszczykiem),
• Reprezentacje Holokaustu (2014, wraz z Marcinem Szusterem),
• Literatura migracyjna, Teksty Drugie 3/2016 (wraz z Joanną Kosmalską).

Wybrane przekłady

Jarniewicz zajmuje się również przekładami literackimi. Oto niektóre z jego prac:

• Craig Raine: Księga proroctw i inne wiersze (1991),
• Philip Roth: Dziedzictwo (1992, II wyd. 2007),
• Philip Roth: Oszustwo (1992, II wyd. 2007),
• Peter Calvocoressi: Kto jest kim w Biblii (1992),
• Clinton Heylin: Bob Dylan. Droga bez końca (1993; wraz z Adamem Sumerą),
• Winston Churchill: Czas dyktatorów (1993),
• Umberto Eco: Sześć przechadzek po lesie fikcji (1995, II wyd. 2007),
• Geoffrey Payzant: Glenn Gould. Muzyka i myśl (1995),
• Richard Bach: Iluzje, czyli człowiek, który nie chciał być mesjaszem (1996),
• Seamus Heaney: Zawierzyć poezji (1996; przekład zbiorowy),
• R. Allen Brown: Historia Normanów (1996, II wyd. 2003),
• Alice Turner: Historia piekła (1996, II wyd. 2004),
• Louis Ginzberg: Legendy żydowskie. Księga Rodzaju (1997),
• Edmund White: Zuch (1998, II wyd. 2012),
• Craig Raine: Wolny przekład (1999),
• Christopher Reid: Katerina Brac (2001; wraz z Leszkiem Engelkingiem),
• Simon Armitage: Nocna zmiana i inne wiersze (2003; wraz z Jackiem Gutorowem),
• John Banville: Zaćmienie (2004),
• James Joyce: Portret artysty w wieku młodzieńczym (2005),
• John Banville: Morze (2007),
• Derek Walcott: Mapa Nowego Świata (2008, przekład zbiorowy),
• John Ashbery: Inne tradycje (2008, przekład zbiorowy),
• Raymond Carver: Katedra (2010),
• Brian Patten: Teraz będziemy spać, leżeć bez ruchu lub ubierzemy się na powrót (2011; wraz z Tadeuszem Sławkiem, Piotrem Sommerem, Andrzejem Szubą),
• Sześć poetek irlandzkich (2012),
• Charles Simic: Blues o śnieżnym poranku (2015, przekład zbiorowy),
• Poetki z Wysp (2015, wraz z Magdą Heydel),
• James Joyce: Hotel Finna (2015),
• James Joyce: Portret artysty w wieku młodzieńczym (2016),
• Michael Ondaatje: Zbieracz cynamonu. Poezje wybrane (2016, przekład zbiorowy),
• 100 wierszy wypisanych z języka angielskiego w przekładzie Jerzego Jarniewicza (2018),
• Simon Armitage: Mało brakowało (2019; wraz z Jackiem Gutorowem),
• Denise Riley: Szantung. Wybór wierszy (2019),
• Ursula Le Guin: Dotąd dobrze. Wiersze (2019, wraz z Justyną Bargielską),
• Sheridan Le Fanu: Carmilla [w:] Opowieści niesamowite z języka angielskiego (2020),
• Ursula Le Guin: Księga Drogi i Dobra według Lao Tzu (2020, wraz z Justyną Bargielską),
• James Joyce: Pisma estetyczne (2020, wraz z Arturem Przybysławskim i Joanną Ugniewską),
• Eiléan Ní Chuilleanáin: Między niewiastami (2022),
• Margaret Atwood: Wiersze przychodzą późno (2023),
• Ann Quin: Berg (2023),
• Adrienne Rich: Zejście do wraku (2023),
• Doireann Ni Ghriofa: Skry na mrok (2024).

---

Oceń: Jerzy Jarniewicz

---