Teodora Męczkowska

---

Życiorys

Teodora Męczkowska przyszła na świat 27 grudnia 1870 roku w Łowiczu, będąc córką ewangelickiego pastora Jana Adolfa Oppmana oraz nauczycielki imieniem Teodora, pochodzącej z Berlina. W początkowych latach swojego życia, edukację pobierała w domu, gdzie była pod stałą opieką matki. Następnie uczęszczała do II Gimnazjum Żeńskiego w Warszawie, a przy tym angażowała się w tajne kółka samokształceniowe.

W 1891 roku dołączyła do Koła Pracy Kobiet oraz zasiadła w sekcji pedagogicznej Koła Kobiet Korony i Litwy. Dwa lata później rozpoczęła studia z zakresu nauk przyrodniczych na Uniwersytecie w Genewie, gdzie także aktywnie uczestniczyła w pracach Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, Ligi Narodowej, oraz Zjednoczenia Towarzystw Polskich Zagranicą. 15 sierpnia 1895 roku wzięła ślub z lekarzem Wacławem Męczkowskim. Po roku zakończyła studia i powróciła do Warszawy, gdzie przez cztery lata kontynuowała edukację, studiując psychologię oraz filozofię na Uniwersytecie Latającym.

Od 1900 roku zaczęła uczyć przyrody i fizyki w różnych pensjach żeńskich, w tym u Jadwigi Sikorskiej, w seminarium nauczycielskim Towarzystwa Ochrony Kobiet oraz w tajnej Szkole Stefanii Sempołowskiej. Była entuzjastycznym zwolennikiem idei koedukacji w szkołach, co publicznie wyrażała w swoich artykułach publikowanych m.in. w „Nowym Słowie”. W 1904 roku wycofała się z Ligi Narodowej, a w latach 1906-1913 była aktywnym członkiem Towarzystwa Kultury Polskiej, szczególnie w Komisji ds. Kobiet.

Od wczesnej młodości Męczkowska pozostawała zaangażowana w ruch feministyczny, dążąc do podniesienia umysłowego i etycznego poziomu kobiet, co uważała za część szerszego procesu wyzwolenia jednostki z wszelkiego rodzaju ucisku. Jej poglądy były wyrażane zarówno w broszurze „Ideały etyczno-społeczne ruchu kobiecego” (1909), jak i w licznych artykułach w „Sterze” i „Ogniwie” oraz „Tygodniku Mód i Powieści”. Aktywnie działała w stowarzyszeniach kobiecych, takich jak Związek Równouprawnienia Kobiet (1905) oraz Polskie Stowarzyszenie Równouprawnienia Kobiet (1907), i uczestniczyła w zjazdach kobiecych aż do 1918 roku. Podczas I wojny światowej angażowała się w Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego, współpracując nad programami dla szkół powszechnych.

W 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, objęła stanowisko wizytatorki szkół żeńskich w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a od 1922 była związana z Kuratorium Warszawskim. Jej uczestnictwo w polskim ruchu feministycznym miało charakter ciągły – była członkinią Centralnego Komitetu Równouprawnienia Kobiet Polskich (1918) oraz Klubu Politycznego Kobiet Postępowych (1919–1930). Po przewrocie majowym działała w organizacjach kobiecych związanych z sanacją, w tym w Demokratycznym Komitecie Wyborczym Kobiet Polskich (1927–1928), gdzie pełniła funkcję wiceprzewodniczącej, a później w Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet (1928–1939).

W latach 30. publikowała artykuły dotyczące emancypacji kobiet w wielu czasopismach, takich jak „Kobieta Współczesna” i „Praca Obywatelska”. Te działania były kontynuowane w Polskim Stowarzyszeniu Kobiet z Wyższym Wykształceniem, które założyła w 1926 roku i pozostała jego przewodniczącą w latach 1932–1948. Męczkowska była aktywną działaczką Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, świadomie rezygnując z posiadania potomstwa, co uzasadniała tym, że mogłoby to utrudnić jej działalność zawodową i społeczną.

Kiedy nastała okupacja niemiecka, prowadziła tajne nauczanie przyrody i była zaangażowana w tworzenie podręczników dla przyszłego szkolnictwa polskiego. Po powstaniu warszawskim została zmuszona do opuszczenia Warszawy przez Niemców, ale powróciła już w 1945 roku, wznawiając pracę pedagogiczną w Państwowej Szkole Licealnej im. N. Żmichowskiej. W tym czasie współpracowała z Zofią Moraczewską nad przygotowaniem Encyklopedii Polskiego Ruchu Kobiecego.

W ciągu swojego życia Męczkowska opublikowała liczne prace dotyczące przyrodoznawstwa, dydaktyki oraz zagadnień wychowawczych. Zmarła 11 grudnia 1954 roku w Warszawie, a jej ciało spoczęło 16 grudnia 1954 w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim (kwatera L-4-29).

Ordery i odznaczenia

Teodora Męczkowska była osobą, której działalność została uhonorowana wieloma prestiżowymi odznaczeniami. Wśród nich można wymienić:

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 27 grudnia 1924 roku,
• Złoty Krzyż Zasługi,
• Medal Niepodległości, nadany 13 kwietnia 1931 roku.

Publikacje Teodory Męczkowskiej

Teodora Męczkowska jest autorką wielu publikacji, które znacząco przyczyniły się do rozwoju edukacji oraz ruchu kobiecego w Polsce. Poniżej przedstawiamy zestawienie jej kluczowych dzieł.

• Szkoły mieszane, (koedukacja), wydana w Warszawie w 1906 roku, strona 78,
• Ruch kobiecy. Ideały etyczno-społeczne ruchu kobiecego, Warszawa 1906, strona 40,
• [wraz z Stanisławą Rychterówną] Spis rozumowany książek przyrodniczych dla młodzieży szkół średnich, Warszawa 1911,
• [wraz z Stanisławą Rychterówną] Zbiór ćwiczeń i doświadczeń z przyrody martwej, Warszawa 1915, strona 24,
• [wraz z Stanisławą Rychterówną] Program przyrodoznawstwa w szkole początkowej 4-ro oddziałowej: z prac Komisji przyrodniczej przy Stow. Naucz. Polskiego, Warszawa 1915, strona 15,
• Teodora Męczkowska Działalność kobiet w okresie wojny [w:] Kalendarzyk historyczno-polityczny miasta stołecznego Warszawy, Warszawa 1916, Radomska Biblioteka Cyfrowa wersja elektroniczna,
• Szkolnictwo średnie żeńskie w Warszawie w świetle cyfr w roku szkolnym 1917–1918, Warszawa 1918, strona 8,
• [wraz z Stanisławą Rychterówną] Metodyka przyrodoznawstwa: wskazówki praktyczne dla nauczycieli seminarjów, szkół powszechnych i średnich, Warszawa 1919, strona 221,
• Szkoły mieszane, koedukacja, Warszawa 1920, strona 88,
• Praca domowa ucznia, Warszawa 1928, strona 36,
• Do czego dążymy? Ideologja Stowarzyszenia Kobiet z Wyższym Wykształceniem, Warszawa 1932, strona 21,
• Dydaktyczna i wychowawcza rola przyrodoznawstwa w programie nauki szkolnej, Łódź 1933, strona 8,
• Wychowanie seksualne dzieci i młodzieży, Warszawa 1934, strona 54,
• Służące a prostytucja, Warszawa 1935, strona 20,
• Z dziejów szkolnictwa żeńskiego w Warszawie, Warszawa 1938, strona 51, Biblioteka Cyfrowa GBPiZS wersja cyfrowa.

Publikacje te są nie tylko świadectwem niezwykle bogatej działalności Teodory Męczkowskiej, ale również stanowią cenny wkład w historię edukacji i pozycji kobiet w społeczeństwie polskim.

Materiały archiwalne dot. Teodory Męczkowskiej

Teodora Męczkowska, znana ze swojej znaczącej działalności w organizacjach kobiecych, pozostawiła po sobie liczne materiały archiwalne, które dokumentują jej życie i pracę. Poniżej przedstawiono kluczowe źródła dotyczące jej osiągnięć oraz dokumentacji, która wciąż jest dostępna w Bibliotece Narodowej.

• Teodora Męczkowska, 50 lat pracy w organizacjach kobiecych (1890–1950), Biblioteka Narodowa, Papiery Teodory Męczkowskiej, sygn. Rps 10302 II,
• Pamiętnik Teodory Męczkowskiej, który został napisany w Zakopanem w r. 1944/45 na wygnaniu, Biblioteka Narodowa, Papiery Teodory Męczkowskiej, sygn. Rkps. 10303 II,
• Listy Teodory Męczkowskiej skierowane do jej męża Wacława, Biblioteka Narodowa, Papiery Teodory Męczkowskiej, sygn. Rps 10307 II,
• Dokumenty osobiste Teodory Męczkowskiej, Biblioteka Narodowa, Papiery Teodory Męczkowskiej, sygn. Rps 10301 IV,
• Materiały dotyczące działalności pedagigicznej i społecznej Teodory Męczkowskiej, Biblioteka Narodowa, Papiery Teodory Męczkowskiej, sygn. Rps 10304 IV,
• Listy Wacława Męczkowskiego do żony, tj. 1–2, Biblioteka Narodowa, Papiery Teodory Męczkowskiej, sygn. Rps 10308 II,
• Materiały do Encyklopedii Polskiego Ruchu Kobiecego, Biblioteka Narodowa, Papiery Teodory Męczkowskiej, sygn. Rps 11476 III,
• Korespondencja Teodory Męczkowskiej dotycząca działalności zawodowej, Biblioteka Narodowa, Papiery Teodory Męczkowskiej, sygn. Rps 10305 III,
• Korespondencja Teodory Męczkowskiej, Biblioteka Narodowa, Papiery Teodory Męczkowskiej, sygn. Rps 10306 III.

---

Oceń: Teodora Męczkowska

---